کاروانسراهای ایران در مسیر جاده ابریشم، نشانی از اصالت تاریخی

مثل مردم همه دنیا از گذشته‌های خیلی دور سفر در زندگی ما ایرانیان نیز نقش پررنگی داشته است.

مردم به دلایل مختلفی از جمله کسب و کار و تجارت، تفریح، زیارت و مهاجرت کردن از شهری به شهر دیگر یا از کشوری به کشور دیگر عزم سفر می‌کردند و از پیچ و خم جاده‌ها می‌گذشتند. طبیعی است که با افزایش سفرها برای تسهیل در امر مسافرت و ارتباط آسان‌تر شهرها و کشورها با یکدیگر، در دوره‌های مختلف تاریخی جاده‌ها و شبکه راه‌ها ساخته شد و گسترش پیدا کرد.

مساله مهم دیگر ایجاد محل‌هایی در جاده‌ها برای توقف و استراحت مسافران و حیوانات آن‌ها بود.

آن زمان‌ها که خبری از هتل، ویلا و اقامتگاه‌های امروزی نبود، در عوض کاروانسراها به مسافران خسته پناه می‌دادند و محلی برای اسکان موقت آن‌ها می‌شدند.

کاروانسرا همان طور که از نامش پیداست ترکیبی است از دو واژه کاروان به معنای جمعی از مسافران که گروهی سفر می‌کنند و سرا به معنای مکان و خانه. در ادامه تاریخچه پیدایش اولین کاروانسراهای ایران را بررسی می‌کنیم.

تاریخچه پیدایش اولین کاروانسراها در ایران

محققان بر این باورند که قدمت اولین کاروانسراهای ایران به دوران حکومت هخامنشیان و احداث چاپارخانه‌ها برمی‌گردد.

از هزاران سال پیش در سر تا سر کشورمان ایران کاروانسراهایی ساخته شده که به مرور زمان برخی به طور کل ویران شده و برخی دیگر نیز هنوز استوار مانده‌اند و تاریخ را برای ما زنده نگه داشته‌اند.

اما دقیق‌تر بخواهیم بگوییم تعدد ساخت کاروانسراهای ایران، با عبور مسیر جاده ابریشم ایران از بسیاری از شهرهای کشورمان ارتباط مستقیم دارد.

جاده ابریشم با حدود ۸ هزار کیلومتر درازا به مدت تقریبا ۱۷۰۰ سال بزرگ‌ترین شبکه بازرگانی و تجاری دنیا بود که غرب و شرق و جنوب آسیا را به یکدیگر و آسیا را به شرق اروپا و شمال آفریقا متصل می‌کرد.

راه ابریشم از چین آغاز می‌شد و تا دریای مدیترانه امتداد می‌یافت و تعدادی از استان‌ها و شهرهای کشورمان از جمله خراسان شمالی، خراسان رضوی، ری، تبریز و قزوین در مسیر این جاده قرار داشتند. همین مساله سبب شد تا احداث کاروانسراهای ایران در مسیر جاده ابریشم ایران رونق بگیرد.

البته این را هم بگوییم که این جاده فقط برای تجارت و نقل و انتقال کالا نبود بلکه از طریق آن علم و دانش و فرهنگ نیز بین اقوام و ملل مختلف رد و بدل می‌شد. به همین خاطر شهرهایی که در این مسیر بودند به لحاظ فرهنگی و اقتصادی پیشرفت چشم‌گیری داشتند.
کاروانسراهای ایران در دوره‌های مختلف تاریخی ساخته و مرمت شدند اما ازدیاد کاروانسراها را می‌توان مربوط به دوره صفویه به خصوص زمان حکومت شاه عباس صفوی دانست.

طبق داستانی که روایت شده شاه عباس قصد داشته ۱۰۰۰ کاروانسرا بسازد که شیخ بهایی به او می‌گوید ۹۹۹ تا بسازد چون که این رقم بیشتر شنونده را تحت تاثیر قرار می‌دهد! البته که ۹۹۹ کاروانسرا اغراق بوده اما به هر حال تعداد بسیار زیادی کاروانسرا در آن زمان ساخته شده است.

ثبت جهانی و مرمت کاروانسراهای ایران در مسیر جاده ابریشم

همان‌طور که گفتیم تعدادی از کاروانسراهای قدیمی آسیب‌های زیادی دیده و به مرور زمان ویران شدند. اما در این میان برخی از کاروانسراها نیز در دوره‌های مختلف مورد مرمت و باسازی قرار گرفتند و به اصطلاح سرپا ماندند.

کاروانسراهای ایران از مهم‌ترین جاذبه‌های تاریخی و گردشگری کشورمان هستند که رسیدگی به آن‌ها امری ضروری است. در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای مرمت و از نو زنده کردن این کاروانسراها به خصوص آن‌هایی که در مسیر راه ابریشم قرار دارند صورت گرفته است، اما با این حال این میراث‌های ارزشمند هنوز هم نیازمند توجه بیش‌تری هستند.
از این تلاش‌ها می‌توان به مرمت شماری از کاروانسراهای استان خراسان شمالی از جمله رباط قلی و کاروانسرای قره بیل طی دو سال اخیر اشاره کرد.

چرا که خراسان شمالی در شاخه جرجان به نیشابور، بیش‌ترین سهم کاروانسراهای ایران در مسیر جاده ابریشم را به خود اختصاص داده است.

همچنین از شهریور ماه سال ۹۵ به منظور ثبت جهانی کاروانسراهای ایران در مسیر راه ابریشم، بررسی کاروانسراها از استان خراسان رضوی با رباط شرف در سرخس آغاز شد. پس از آن نیز بقیه کاروانسراهای خراسان رضوی مانند سنگ بست، فخرآباد، شاه عباسی، زعفرانیه، مهر و مزینان و کاروانسراهای موجود در بقیه شهرها، به این منظور مورد مطالعه و بررسی قرار گرفتند.

معرفی تعدادی از کاروانسراهای ایران در مسیر راه ابریشم

تعداد تقریبا زیادی از کاروانسراهای ایران در مسیر جاده ابریشم قرار دارند که در این بخش برخی از معروف‌ترین آن‌ها را معرفی می‌کنیم.

رباط شرف

یکی از زیباترین کاروانسراهای ایران است که در جاده مشهد سرخس واقع شده و با آجرکاری‌های چشم نوازش سالانه گردشگران بسیاری را به خود جذب می‌کند. رباط ماهی در استان خراسان رضوی، رباط قلی و کاروانسرای قره بیل در استان خراسان شمالی نیز از دیگر کاروانسراهای خراسان هستند.
دیر گچین یکی دیگر از معروف‌ترین کاروانسراهای ساخته شده در مسیر راه ابریشم است که آن را مادر کاروانسراهای ایران می‌نامند. این بنا که یادگاری از دوران ساسانیان است در استان قم واقع شده و یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری این استان به حساب می‌آید.

کاروانسرای شاه عباسی

کرج نیز یکی دیگر از کاروانسراهای واقع شده در مسیر جاده ابریشم ایران است که قدمت آن به دوران صفویه برمی‌گردد. از این کاروانسرا در دوره‌های مختلف به عنوان مدرسه، قلعه نظامی و انبار کشاورزی نیز استفاده شده است.

مجموعه کاروانسراهای میاندشت

در فاصله ۴۵ کیلومتری شرق میامی در جاده تهران مشهد را، بزرگ‌ترین مجموعه کاروانسراهای به جا مانده در مسیر جاده ابریشم ایران می‌دانند. این مجموعه شامل سه کاروانسرا از دو دوره مختلف صفوی و قاجار است و در طی سال گردشگران بسیاری از داخل و خارج کشور از آن بازدید می‌کنند.
شما تا به حال از کاروانسراهای کشورمان بازدید کرده‌اید؟ اگر تجربه‌ای دارید خوشحال می‌شویم که در بخش نظرات با ما و سایر خوانندگان وبلاگ شب در میان بگذارید تا بیشتر با جاذبه‌های ایران عزیزمان آشنا شویم.